Początki wsi Iskrzynia
Iskrzynia należy do starych osad powstałych za rządów króla Kazimierza Wielkiego, na terenach Grodów Czerwieńskich przyłączonych do Polski. Przebywając w 1352 r. w Sanoku., wspomniany monarcha wydał dokument lokacyjny, na mocy którego na terenie istniejącej już osady Obrwinów, założył na prawie magdeburskim wieś Iskrzynia Wola (1375 r.), zwaną później Iskrzynią1. Swą nazwę zawdzięcza pierwszemu sołtysowi a zarazem zasadźcy Jakubowi Iskrze wymienionemu w dokumencie lokacyjnym:
„[…] my Kazimierz z bożej łaski Król Polski […], dajemy Jakubowi, zwanemu Iskra wszelką władzę założenia wsi na prawie niemieckim, mającym trwać na zawsze i odmierzyć łany w miejscu zwanym Obrwinów zaczynając od rzeki Wisłok, nadając wsi pospolitą nazwę Obrwinów. Ta wieś będzie miała sześćdziesiąt łanów wśród granic wymienionych według wspomnianego prawa niemieckiego […]. Na świadectwo tej rzeczy zawieszono u niniejszego dokumentu naszą pieczęć królewską”2.
W kolejnych wiekach wieś zmieniała właścicieli. I tak byli nimi: Smoliccy, Oględowscy i Mysłowscy. W drugiej połowie XVI w. (1565 r.) Iskrzynię zamieszkiwało 26 kmieci pochodzenia niemieckiego i polskiego. Funkcjonowały tu młyn, karczma i stacja pocztowa3. W pierwszych latach XVII w. powiększono obszar Iskrzyni o kilka działek należących do wsi Haczów4. Wieś była zarządzana przez wójtów dziedzicznych. Pańszczyzna i daniny nie należały do wysokich. Z biegiem czasu pogarszająca się sytuacja polityczna Polski wpłynęła na stan gospodarczy kraju. Częste wojny z krajami sąsiednimi zubożyły kraj a na chłopów zaczęto nakładać coraz większe obciążenia pańszczyźniane.
W wiekach XVII, XVIII i XIX nie ominęły wsi dotkliwe zarazy oraz wielokrotne najazdy obcych wojsk pustoszących kraj. W latach 1622 i 1652 przez Krosno i okolice przeszła zaraza, która zdziesiątkowała ludność. Oprócz zarazy panował głód, nieustanne deszcze i choroby. Była to ostatnia, tak katastrofalna epidemia na ziemiach polskich5. Tragiczną sytuację ludności pogarszały przemarsze obcych wojsk: szwedzkich, saskich, rosyjskich, lub zaciężnych6. W 1624 r. przeszła nawała Turków krymskich, a trzydzieści lat później (1657 r.) zostawiły tylko zgliszcza wojska księcia Jerzego II Rakoczego7.
Zabory
14 maja 1772 r. przez Przełęcz Dukielską do naszego kraju wkroczyły wojska austriackie pod dowództwem generałów Esterhazyego i Hadika, dając w ten sposób początek ponad studwudziestoletniej okupacji ziem nazwanych Królestwem Galicji i Lodomerii8. Obca władza zaborcza dała o sobie znać nakładając kontrybucje i podatki oraz przymusowo wcielając mężczyzn do wojska. Na kilkanaście lat przed rozbiorami (1750 r.) Iskrzynia trafiła w ręce hrabiego Franciszka Bukowskiego – kasztelana sanockiego a następnie jego potomków9. W 1836 r. wieś została sprzedana Marcinowi Iwanowskiemu. Kolejnym właścicielem był hrabia Feliks Urbański z Komborni. Za jego rządów(1873 r.) doszło do parcelacji dworu i dóbr ziemskich w Iskrzyni, które nabyło 56 osób10.
Po zajęciu ziem władze austriackie zbudowały przez Iskrzynię drogę tzw. „gościniec cesarski” z Dukli do Przemyśla i Lwowa, który przyczynił się do ożywienia handlu i poprawy sytuacji materialnej mieszkańców okolicznych miejscowości.
W wieku XIX całą Europę doświadczały nieurodzaje, klęski żywiołowe i epidemie, nie ominęły również Podkarpacia .W 1811 r. klęski żywiołowe zniszczyły płody rolne,11 a latach 1831 i 1845 r. przeszła epidemia cholery 12.
Wiek XX i lata wpsółczesne
Działania I wojny światowej nie spowodowały dużych zniszczeń, choć trzeba odnotować przemarsz wojsk rosyjskich w 1914 r. oraz niemieckich i austriackich w roku następnym13. 1 września 1939 r. nastąpiła napaść Niemiec na Polskę. Około 600 rano bombowce niemieckie zniszczyły lotnisko w Krośnie14. 9 września 1939 r. wojska niemieckie zajęły Krosno, Iskrzynię i okoliczne wsie15. W 1943 r., na terenie wsi stacjonowała niemiecka jednostka obsługująca reflektory do wykrywania przelatujących samolotów alianckich niosących, pomoc dla polskiego podziemia16.Władze niemieckie wprowadziły nowe zarządzenia i ograniczenia, obowiązek kontyngentów, wykonywania robót, zakaz zgromadzeń, godzinę policyjną.
Wyzwolenie Krosna i okolicznych wsi miało miejsce początkiem września 1944 r. Wojska niemieckie przesunęły linię obrony na tereny Przełęczy Dukielskiej. Działania wojenne, w ramach ofensywy karpacko-dukielskiej rozpoczętej 8 września 1944 r. pod Krosnem, trwały do 6 października 1944 r., tj. do zdobycia tego ważnego strategicznie miejsca. Straty były znaczne, w wyniku działań wojennych i okupacji niemieckiej miejscowość Iskrzynia straciła 18 mieszkańców. Uległy zniszczeniu szkoła, domy mieszkalne i gospodarcze, drogi i mosty17.
Odbudowa Polski zniszczonej działaniami wojennymi realizowała się w nietypowych warunkach społeczno-politycznych. Władze komunistyczne posługując pięknymi, pustymi hasłami rozcierała przed społeczeństwem świetlaną przyszłość. Kolektywizacja i nacjonalizacja wielu sektorów życia publicznego i gospodarki zniechęciła do rzetelnej pracy i zaangażowania na rzecz dobra wspólnego18. Powiat krośnieński, kosztem wielu wyrzeczeń osiągnął stan gospodarczy sprzed wojny. W pobliskim Krośnie odbudowano zniszczoną hutę szkła, uruchomiono produkcję w Krośnieńskich Zakładach Przemysłu Lniarskiego „Krosnolen”. Zaczął się rozwijać przemysł naftowy: rafinerie ropy w Jaśle i Jedliczu, lotniczy: Zakłady Sprzętu Komunikacyjnego ”WSK”, motoryzacyjny: Zakład Produkcji Amortyzatorów „Polmo”, obuwniczy: Fabryka Obuwia Sportowego „Fabos” i inne.
W omawianym okresie na terenie wsi Iskrzynia zrealizowano następujące inwestycje: wybudowano nową świątynię, zelektryfikawano wieś, podciągnięto do wielu domostw gaz oraz bieżącą wodę, wybudowano okazałą zaporę wodną na rzece Wisłok oraz Zakład Uzdatniania Wody, wybudowano dom ludowy, nową szkołę podstawową19 , a w ostatnim czasie wykonano kanalizację sanitarną20.
W 2002 r. mieszkańcy przeżywali uroczystości związane z 650-leciem założenia wsi. Główne uroczystości obchodów przypadły w dniach 14-15 września 2002 r.21
1 M. Pelczar, A. Lorens, Sześćset lat doli i niedoli Krościenka Wyżnego i Iskrzyni 1350-1950, Krościenko Wyżne 1997, s.17-18; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1882, t. 3, (reprint 1976), red. F. Sulikowski, s. 305.
2 J. Lorens, Iskrzynia. Kronika …,t.1, s. 13-15.
3 Z. Perzanowski, Przegląd najstarszych dziejów osad wiejskich w: Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, red. J. Garbacik ,t.2,s. 392-393; W. Sarna, Opis powiatu krośnieńskiego, Przemyśl 1897, s.367-369; Słownik …, s. 305.
4 M. Pelczar, A. Lorens, Sześćset lat…, s. 65.
5 Tamże, s. 69, A. Karpiński, W walce z niewidzialnym wrogiem, Warszawa 2000, s.23-24 i 70-79.
6 S. Kłos, Rzeszów. Głogów Małopolski, Tyczyn, Błażowa i okolice, Krosno 1998, s. 16.
7 M. Pelczar, A. Lorens, Sześćset lat…, s. 69.
8 S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918,Warszawa 1996,s.26; S. Grodziski, W Królestwie Galicji i Lodomerii, Kraków 1976,s.17-19; T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski 1772 – 1793 –1795, Warszawa 1990, 126-129, 152-153.
9 A. E. Kuropatnicki, Geografia albo dokładne opisanie Królestw Galicji i Lodomerii, Przemyśl 1858, s. 61; R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Wrocław 1996, t. 8, s. 353-354.
10 J. Lorens, Iskrzynia. Kronika …,t. 1, s. 22.
11 I. Homola, Krosno i powiat krośnieński w latach 1772-1914 ,w: Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, red. J. Garbacik, t.1, s.241; K. Wyka, Teka Stańczyka na tle historii Galicji w latach 1849-1869, Wrocław 1951, s.31.
12 S. Grodziski, W Królestwie Galicji…, s. 185; I. Homola, Krosno….,s. 242-246.
13 M. Pelczar, A. Lorens, Sześćset lat …, s. 251-252; A. Chwalba, Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000 r.,s.575.
14 M. Pelczar, A. Lorens, Sześćset lat…., s. 263.
15 J. Lorens, Iskrzynia, Kronika …, t. 2, s 83.
16 Tamże, s. 85.
17 J. Lorens, Iskrzynia. Kronika…, t. 2, s. 108.
18 M. Pelczar, A. Lorens, Sześćset lat…, s. 318.
19 J. Lorens, Iskrzynia …,t.1, s. 123-144.
20 Tamże, s. 76.
21 Program uroczystości przedstawiał się następująco: koncert, sesja popularnonaukowa na temat historii Iskrzyni, wystawa fotografii „Iskrzynia i jej sąsiedzi”, Msza św. dziękczynna, odsłonięcie pamiątkowej tablicy oraz poświęcenie Pomnika – Kaplicy jako wotum za 650 lat dziejów wsi. Wśród imprez upamiętniających te wydarzenia było zorganizowanie przez grupę Polskiego Związku Krótkofalowców, stacji krótkofalarskiej. Pracowała ona w dniach 13-15 września 2002 r., pod znakiem SN 0 (zero)ISK (650 lat wsi Iskrzynia). Obsługiwali ją radioamatorzy: Maciej Gadzała, Bronisław Więch, Krzysztof Więch. Nawiązano 80 łączności z 20 krajami i wyspami. Powyższe informacje pochodzą z relacji ustnej W. Więcha z dnia 27.06.2005 r., członka Społecznego Komitetu Obchodów 650-lecia Iskrzyni, oraz ze sprawozdania sporządzonego przez K. Więcha, QSL Managera aktywacji, z dnia 10.10.2002 r.
.